خانه های سنتی یزد | تاریخچه، نور، معماری و معرفی زیباترین خانه های تاریخی یزد

شهر یزد را می‌توان یکی از سنتی‌ترین شهرهای ایران دانست که به‌عنوان نماد فرهنگی کشورمان معروف است. این شهر در دل کویر آباد شده است و به همین جهت خانه‌های ساخته ‌شده در آن سبک خاص و منحصربه‌فردی دارند. خانه‌های ساخته‌شده در این شهر ویژگی‌های خاصی دارند و شاید شما در هیچ کجا مشابه آن‌ها را نبینید. این شهر به علت بناهای تاریخی و خانه‌های سنتی شهرت زیادی دارد و می‌توان گفت لقب عروس کویر ایران کاملا برازنده و مناسب آن است. در ادامه شرکت هتل‌سازی دریا قصد دارد تا شما را با تاریخچه خانه های سنتی یزد، معماری این شهر، میزان نور در این خانه‌ها و دیگر ویژگی‌های خاص آن‌ها آشنا کند.

تاریخچه خانه های سنتی یزد

یزد را دومین شهر تاریخی در جهان می‌دانند، همچنین این شهر تنها شهر ایرانی است که به ثبت جهانی رسیده است. طبق برخی از منابع معتبر می‌توان بنای اولیه و بافت قدیمی شهر را به زمان ضحاک و اسکندر مقدونی نسبت داد که این موضوع نشان از قدمت و اصالت حفظ ‌شده این شهر دارد. بافت تاریخی یزد مساحتی در حدود 800 هکتار را به خود اختصاص داده که می‌توان آن را اصولی‌ترین و دست‌نخورده‌ترین بافت تاریخی در ایران دانست. این بافت در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده و از ارزش بالایی برخوردار است. بافت تاریخی و خانه های قدیمی یزد را می‌توان یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های معماری برای اقلیم‌های گرم و خشک و کویری در جهان دانست. مردم این شهر از مصالحی نظیر خشت و گل، چوب و سایر موادی که برای ساخت‌ و ساز در این اقلیم بوده استفاده کرده و اقدام به ساخت خانه خشتی می‌کردند.

 

بررسی نور در خانه های سنتی یزد

بهره‌گیری از نور طبیعی یکی از مسائلی است که همواره در معماری اسلامی توجه بسیاری به آن می‌شده است، چراکه وجود نور در خانه را یک حالت معنوی و عرفانی دانسته و برای آن ارزش قائل بودند. از طرف دیگر به‌صورت کلی بهره‌گیری از عناصر طبیعی مانند تابش نور، جریان هوای مناسب و... مسائلی هستند که در اصول معماری همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند.
در مناطق گرم و خشک بهره‌گیری از نور خورشید باید به‌گونه‌ای باشد که گرمای بیش‌ازحد آن باعث سلب آرامش و آسایش انسان نشود. در معماری سنتی یزد با استفاده از تکنیک‌های به خصوصی تلاش شده است که ضمن استفاده حداکثری از نور خورشید، جلوی افزایش حرارت در فضاهای داخلی نیز گرفته می‌شود.
رساندن نور به داخل خانه در این معماری باعث ایجاد فضاهای متنوع یا به‌ عبارت ‌دیگر تفکیک فضا می‌شود. اغلب آرایش خانه های سنتی در یزد به این‌ صورت بود که یک حیاط در مرکز قرارگرفته و فضاهای مختلف در اطراف این حیاط مرکزی ساخته می‌شدند. با این آرایش شرایط برای استفاده از نور طبیعی فراهم ‌شده و نور پس از عبور از این حیاط به‌عنوان فضای باز، از طریق بازشوهای مختلف به سایر فضاها می‌رسید. از طرف دیگر این نور آنقدر مستقیم به داخل اتاق تابیده نمی‌شد که افراد خانه را آزار دهد.
نورپردازی خانه های سنتی یزد به سه لایه تقسیم می‌شود. اولین لایه که همان اصلی‌ترین لایه است استفاده از فضای حیاط مرکزی بوده که نور طبیعی در یک خط مستقیم به دست می‌آید. لایه بعدی را می‌توان فضاهای تحت پوشش دانست که با عبور نور از لایه اول حیاط مرکزی، آن را به فضاهای داخلی دیگر می‌فرستند. می‌توان این لایه را مانند یک واسطه دانست که کار آن به اشتراک‌گذاری نور بین فضاهاست. سومین لایه همان سوراخ‌های کوچک بر روی سقف خانه‌ها هستند که نور را به داخل فضاهای داخلی هدایت می‌کنند.
بازشوها یا همان پنجره‌ها با هدف استفاده از نور طبیعی، تهویه مناسب و همچنین استفاده از مناظر در معماری سنتی مناطق گرم و خشک به‌ کار برده می‌شدند. این بازشوها اجزای مختلفی داشتند نظیر باند تابشی یا همان لبه پنجره، قاب شبکه، قطعات شیشه‌ای کوچک و شیشه‌های رنگی که هرکدام وظیفه‌ای داشته و به خاطر هدف خاصی به ‌کار برده شده‌اند.

شیشه‌های رنگی که یکی از نمادهای معماری سنتی و اصیل در یزد است برای نفوذ هرچه بیشتر نور و همچنین حفظ حریم شخصی در خانه‌ها استفاده می‌شود. همچنین بازشوهای مشبک نیز برای نفوذ نور طبیعی به داخل خانه، عمل تهویه طبیعی هوا و فیلتراسیون و همچنین حفظ حریم خصوصی، در این نوع معماری کاربرد بسیاری داشتند.

 

بیشتر بخوانید: زیباترین خانه های تاریخی شیراز

 

معماری خانه های سنتی یزد

پلان خانه‌های یزد به‌صورت کاملا فکر شده و کاربردی ساخته می‌شد تا از تمام فضا به نحو احسن بتوان استفاده نمود. این خانه‌های سنتی را خانه‌های چهارفصل نیز می‌نامند چراکه در جهت قبله و از شمال شرق به سمت جنوب غربی ساخته ‌شده‌اند و اتاق‌های تابستانی و زمستانی خانه در پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند. با این نحوه چینش یک قسمت خانه در تابستان بسیار خنک و روح‌نواز شده و تابستان خانه خوانده می‌شود و بخش دیگر که در زمستان گرم و مطبوع می‌شود زمستان خانه خواهد بود.
یکی از اصولی که در ساخت خانه های سنتی یزد همواره رعایت می‌شده، حریم است. در همین راستا کوبه‌های متفاوتی برای زن و مرد بر روی درهای خانه‌ها قرار می‌داده‌اند تا اهالی خانه نگران حجاب خود نباشند. به‌طورکلی می‌توان گفت ساختن خانه‌های درون‌گرا در این منطقه و حفظ مفهوم حجاب رونق بسیاری داشته است. از اصول دیگر معماری در این منطقه می‌توان به استفاده از مصالح ساختمانی با ظرفیت حرارتی بالا، انتخاب نماهایی روشن برای ساختمان‌ها، بام‌های طاق و گنبدی شکل و پلان‌های فشرده اشاره نمود. در این قسمت قصد داریم تا شما را اجزای خانه های قدیمی یزدی آشنا کنیم.
اگر بخواهیم به تحلیل فضاهای مختلف خانه‌های باشکوه یزدی بپردازیم بهتر است از همان ابتدای در ورودی دو لنگه شروع کنیم. در دو طرف این در دربند یا سکو ساخته‌ شده که کاربرد آن استراحت مسافر و یا انتظار مراجعه‌کننده است. بعد از اینکه از در خانه عبور کنیم، به قسمت هشتی می‌رسیم که اندرونی و بیرونی را از یکدیگر جدا کرده است. هشتی یک فضای 4 یا 8 ضلعی با چند سکو است.

قسمت بعدی که به معرفی آن می‌پردازیم، حیاط خانه‌های یزدی است. درون‌گرا بودن این خانه‌ها در قسمت حیاط آن‌ها کاملا مشهود است، چراکه کاملا مستقل از فضای بیرونی بوده و بیشتر نقش ارتباطی بین فضاهای مختلف را ایفا می‌کند. این خانه‌ها اغلب دارای سه نوع حیاط با نام های مرکزی، نارنجستان و بیرونی هستند. در خانه‌های یزدی از حیاط به‌عنوان یک نشیمن دوم هم استفاده می‌کنند. در شب‌های کویر که گرمای هوا کمتر شده و هوایی کاملا مطبوع حاکم می‌شود از حیاط برای گردهمایی و شب‌نشینی، خوابیدن و همچنین فضای بازی کودکان استفاده می‌کنند.
خانه های قدیمی یزد دارای بخش‌های مختلفی در معماری خود بودند که در ادامه هریک از آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

-    حیاط مرکزی

حیاط مرکزی را می‌توان یکی از اصلی‌ترین فضاهای خانه در نظر گرفت که عموما بزرگ و دل‌باز است. در این حیاط اغلب یک حوض در وسط قرارگرفته و اطراف آن را باغچه‌هایی با درختانی که با این شرایط اقلیمی سازگار هستند پوشانده‌اند. این حیاط به‌گونه‌ای است که دید نامحرم به‌هیچ‌عنوان به داخل آن نمی‌افتد.

-    حیاط بیرونی

اغلب در خانه‌های اعیانی و یا کسانی که شغلشان ایجاب می‌کرد یک حیاط مستقل برای مهمان داشته باشند حیاط بیرونی نیز وجود داشت. این حیاط کاملا مستقل و مجزا از حیاط مرکزی بوده و به خاطر احترام و بزرگداشت مهمان ساخته می‌شد.

-    حیاط نارنجستان

حیاط نارنجستان را میان سرا نیز می‌دانند که یک حیاط کوچک در مجموعه اندرونی است و در بعضی از خانه‌ها آن را سرپوشیده طراحی می‌کردند. برخی نیز از این حیاط به‌عنوان یک باغچه از درختان نارنج و عطر یاس و... استفاده می‌کردند.

-    بادگیر

عنصر مهم دیگری که در معماری خانه‌های قدیمی میراث فرهنگی یزد وجود دارد، بادگیر است. به خاطر موقعیت جغرافیایی شهر یزد که باد کویری کمتری در آن جریان دارند، مردم از بادگیرهای مرتفع چهار یا هشت طرفه برای خانه‌ها استفاده می‌کردند. این بادگیرها باد خنک را گرفته و به داخل اتاق‌های اصلی و قسمت‌های مختلف بنا می‌فرستند، به ‌این ‌ترتیب با ورود باد خنک به این فضاها، تهویه هوا به‌خوبی انجام می‌شد.

برای برخی از بادگیرها یک حوض آب کوچک فواره دار نیز قرار داده‌اند تا جریان هوا با عبور از روی آن همراه با کاهش خشکی هوا و ایجاد رطوبت، به کاهش دما نیز بپردازد. دیگر عملکرد این بادگیرها اثر دودکشی آن‌هاست که می‌توانند با خارج کردن جریان هوای گرم داخل بنا، به خنک کردن آن کمک کنند.

-    شاه‌نشین

از دیگر قسمت‌های مهم خانه یزدی، می‌توان به شاه‌نشین اشاره کرد که در قسمت شمالی خانه قرار دارد. ارتفاع این اتاق تقریبا دو برابر اتاق‌های دیگر است و سقفی نیم گنبدی دارد. سقف مرتفع این اتاق به خنک ماندن آن کمک می‌کند. شیشه‌های رنگی پنجره‌ها، نقاشی‌های زیبا، گچ‌بری و آیینه‌کاری‌های خلاقانه از جمله تزییناتی هستند که برای این اتاق در نظر گرفته می‌شوند و آن را تبدیل به یک اتاق خاص برای پذیرایی از مهمانان خاص می‌کنند.

-    گوشواره

در اغلب خانه‌های یزدی، دو اتاق گوشواره وجود دارد که کوچک‌تر از اتاق شاه‌نشین هستند و در دو طرف آن واقع‌ شده‌اند. این فضاها برای زمانی است که تعداد مهمان‌ها بیشتر از ظرفیت شاه‌نشین باشد، در این حالت درهای اتاق‌های گوشواره را بازکرده و فضا را تا حد زیادی افزایش می‌دهند.

-    نشیمن

این اتاق در معماری خانه‌های یزدی همین کاربرد امروزی را داشته و برای دورهمی‌ها و مهمان‌های نزدیک و صمیمی از آن استفاده می‌شد. نشیمن خانه‌های یزدی اغلب دارای پنجره‌های بزرگ تا کف زمین بودند تا افرادی که بر روی زمین نشسته‌اند نیز بتوانند بیرون از اتاق را ببینند.

-    زمستان نشین

به قسمتی از خانه که در زمستان آفتاب‌گیر است، زمستان نشین خانه می‌گویند. زمستان نشین در وجه شمالی حیاط قرار گرفته و پنجره‌های بزرگی دارد که باعث می‌شود از نور طبیعی بهره کافی ببرد. اتاق کرسی نیز یکی از قسمت‌های زمستان نشین خانه است که در آن کرسی قرار می‌گرفته است.

-    تابستان نشین

این قسمت در سمت جنوبی خانه ساخته ‌شده است تا از تابش مستقیم خورشید و گرمای بیش ‌از حد آن به دور باشد. یکی از قسمت‌های تابستان نشین خانه تالار است که فضایی نیمه‌باز و وسیع بوده و برای استراحت در روزها و شب‌های تابستان بهترین مکان ممکن است.

-    سرداب

از قسمت‌های دیگر خانه با معماری یزدی، سرداب است. سرداب یک زیرزمین است که در زیر قسمت تابستان نشین قرار گرفته است. اغلب انتهای بادگیرها به این فضا رسیده و باعث خنک شدن آن می‌شدند به همین خاطر از آن برای سالم نگه‌داشتن مواد غذایی استفاده می‌شد.

-    مطبخ

مطبخ در واقع همان آشپزخانه امروزی است که بدون پنجره بوده و در پشت اتاق‌ها قرار دارد. مطبخ نور موردنیاز خود را از سوراخ‌هایی که روی سقف آن قرار دارد دریافت می‌کند. اغلب مطبخ‌ها در نزدیکی آب‌انبار و چاه آب ساخته می‌شدند تا محل مناسبی برای پخت نان و غذا باشند.
در معماری برخی از خانه‌های یزدی، قسمت‌های مختلف دیگری نیز وجود دارد، ولی ما صرفا به معرفی المان‌های اصلی پلان خانه های قدیمی یزدی اکتفا کردیم و وارد جزئیات طراحی نشدیم.

 

خانه های تاریخی و سنتی شهر یزد

شهر یزد را می‌توان افتخاری برای معماری کشورمان دانست؛ چراکه دارای عمارت های سنتی، هتل های سنتی و بافت تاریخی بسیار ارزشمندی است. در این قسمت تعدادی از معروف‌ترین خانه‌های تاریخی و سنتی یزد را به شما معرفی می‌کنیم تا بیشتر با ارزش این شهر آشنا شوید و در صورت سفر به این شهر زیبا حتما از آن‌ها بازدید کنید.

-    خانه لاری‌ها

بدون شک یکی از معروف‌ترین خانه‌های تاریخ یزد که از زمان قاجاریه به‌ جا مانده، خانه لاری‌هاست. این خانه مساحتی برابر با 1700 متر داشته و زیربنای آن به 1200 متر می‌رسد. مالک این خانه شخصی به نام حاج محمدابراهیم لاری بوده که در سال 1286 آن را بنا نموده است. حاج محمدابراهیم یکی از تجار موفق بوده که از شهرستان لار استان فارس به یزد آمده است. این خانه به‌صورت کاملا مجلل ساخته ‌شده و دارای 22 عدد اتاق، 3 عدد حیاط، 6 باب خانه، ایوان‌ها و تالارهای متعدد است. از ویژگی‌های فوق‌العاده این خانه می‌توان به چهارفصل بودن آن اشاره کرد، به این صورت که هر ضلع از آن برای فصل خاصی ساخته‌ شده و مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

 -    خانه کلاهدوزها

این خانه نیز یکی دیگر از خانه‌های منحصربه‌فرد یزد است که قدمت آن به دوره قاجاریه بازمی‌گردد. خانه کلاهدوزها توسط علی‌اکبر کلاهدوز ساخته ‌شده و دارای پنج طبقه است که آن را به نام موزه آب نیز می‌شناسند. این خانه 720 متر زیربنا داشته و کاربرد هرکدام از طبقات آن متفاوت است. زیباترین قسمت این خانه را می‌توان تالار آیینه آن دانست که به شما توصیه می‌کنیم اگر به بازدید آن رفتید حتما این قسمت را نیز ببینید.

-    خانه آقازاده

این خانه واقع در شهر ابرکوه در استان یزد است که قطعا تصویر آن را بر روی اسکناس‌های 2000 تومانی دیده‌اید. نظیر بادگیرهای دوطبقه این خانه را شما در هیچ مکان دیگری نمی‌توانید ببینید. این خانه نیز در زمان قاجار و از خشت و گل ساخته ‌شده است. خانه آقازاده همچون دیگر خانه های سنتی یزد به‌گونه‌ای ساخته ‌شده که متناسب با اقلیم گرم و خشک این شهر، کاملا چهار فصل باشد و ساکنین بتوانند در فصل‌های مختلف، محل اقامت خود را متناسب با زاویه تابش خورشید تغییر دهند.

-    خانه شکوهی

این خانه بیش از 110 سال قدمت داشته و در اواخر دوره قاجار به دستور مرحوم وزیری ساخته‌ شده است. چهار حیاط با کاربری‌های مختلف در آن وجود دارد که بزرگ‌ترین آن حیاط اندرونی است. بخش‌های مختلف این خانه نظیر تالار، بادگیر، اتاق‌های پنج‌دری و سه‌دری و... همه مطابق با معماری اصیل یزدی ساخته ‌شده‌اند.
 

-    خانه تهرانی‌ها

خانه تهرانی‌ها نیز یکی از خانه های قدیمی یزد بوده که حدود 200 سال قدمت دارد. امروزه این خانه به هتل موزه‌ای به نام فهادان تغییر نام و تغییر کاربری داده است. این خانه را می‌توان یک ‌خانه اعیانی تمام و کمال دانست که بخش اصلی و خدماتی آن از هم جدا بوده و دارای ورودی‌های مجزا هستند. بخش‌های اصلی آن مانند سایر خانه‌های یزدی بوده و به زیبایی هرچه‌تمام‌تر تزیین ‌شده است. سرداب‌های خانه تهرانی‌ها که واقع در ضلع شرقی و جنوبی هستند از بخش‌های منحصربه‌فرد آن محسوب می‌شوند.

-    خانه ملک التجار

این خانه در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار توسط شخصی به نام علی عسگر شیرازی ساخته ‌شده است و چون تاجر موفقی بوده به دستور شخص شاه این خانه ملک التجار نام گرفت. مساحت آن حدود 540 متر و قدمت آن بیش از 120 سال است. خانه ملک التجار نیز کاملا اعیانی بوده و سه قسمت مختلف برای مهمانان، اعضای خانه و خدمه دارد. در مجموع این خانه 23 اتاق دارد که 3 تا از آن‌ها بسیار معروف بوده و به زیبایی طراحی ‌شده‌اند.
خانه های سنتی معروف یزد بسیار زیاد هستند و شما می‌توانید با گذراندن چند روز در این شهر، از تعدادی از این خانه‌های بی‌نظیر بازدید کنید. خانه‌های دیگری نظیر خانه زرگر یزدی، خانه محمودی‌ها، خانه حاج کاظم رسولین، خانه گلشن، عمارت خانه پدری، خانه مشیر الممالک، خانه نواب وکیل، خانه وحشی بافقی و... از جمله خانه های سنتی و با اصالت یزدی هستند.

خانه های سنتی یزد برای اقامت

برخی از این خانه های سنتی یزد در طی سال‌ها تغییر کاربری داده‌اند و تبدیل به رستوران یا هتل سنتی یا بعضا اقامتگاه‌های بومگردی شده‌اند تا بتوان از طریق آن‌ها فرهنگ اصیل ایرانی موجود در این شهر را به توریست‌ها نشان داد. شما در طی سفر به این شهر می‌توانید به این هتل‌ها و اقامتگاه‌های بومگردی مراجعه کرده و چند شبی را در این خانه های سنتی به صبح برسانید. در این قسمت به معرفی چند نمونه از خانه های سنتی که شما می‌توانید برای اقامت به آن‌ها مراجعه کنید خواهیم پرداخت.
 

-    اقامتگاه سنتی گل‌کار یزد

یکی از اقامتگاه‌های سنتی یزد که در حدود 250 سال قدمت داشته و شما می‌توانید چند شب مسافرت خود را در آن بگذرانید، اقامتگاه گل‌کار است. این اقامتگاه مانند سایر خانه های سنتی یزدی از خشت و گل ساخته‌ شده است. ظرفیت آن 15 نفر بوده و شما می‌توانید از تمام امکانات آن به‌راحتی استفاده کنید.

-    اقامتگاه سنتی نقره یزد

این اقامتگاه نسبت به سایر خانه های سنتی یزدی نوسازتر بوده و در حدود 50 سال قدمت دارد. در این اقامتگاه 8 عدد اتاق وجود دارد و کارمندان آن مانند یک هتل چند ستاره به‌صورت کاملا ماهرانه و صمیمانه مشغول پذیرایی و استقبال از شما هستند.

-    هتل باغ مشیرالممالک

از دیگر اقامتگاه‌های سنتی یزد می‌توان به مشیر الممالک اشاره کرد که البته از نظر قیمت نسبت به موارد بالا کمی گران‌تر است، اما به نسبت خدمات بهتری نیز به مهمانان خود ارائه می‌دهد. این هتل باغ در بافت سنتی شهر قرار داشته و مساحتی در حدود 13000 مترمربع دارد. اتاق‌های این هتل کاملا راحت بوده و مناسب برای اقلیم کویری ساخته ‌شده‌اند و شما هنگام استراحت در آن‌ها تنها صدای پرندگان و آب جاری را خواهید شنید.

 
-    اقامتگاه چهل پنجره

این مجموعه اقامتی نیز دارای 6 اتاق بوده و ظرفیت آن در حدود 35 نفر است. این خانه به‌تازگی با حفظ تمام المان‌های سنتی‌اش بازسازی ‌شده است و فضای راحتی را برای مهمانان خود فراهم کرده است.

 

سخن پایانی

سفر به شهر بادگیرها بدون شک یکی از بهترین سفرهای شما خواهد بود. این شهر در کنار جاذبه‌های طبیعی خود، دارای خانه‌های بسیار زیبا با معماری خاص و منحصربه‌فرد است که قطعا بازدید از آن‌ها حس خوبی را در شما ایجاد خواهد کرد. اصول معماری خانه‌های یزد کاملا مناسب برای اقلیم گرم و خشک بوده و باعث شده تا این خانه‌ها به‌صورت چهارفصل قابل ‌استفاده باشند.
قسمت‌های مختلف اصلی این خانه‌ها که در اکثر آن‌ها وجود دارد را در قسمت‌های قبلی تک‌به‌تک بررسی کردیم. برخی از این خانه‌ها تغییر کاربری داده و به‌عنوان موزه شناخته می‌شوند و شما در سفرتان می‌توانید از آن‌ها بازدید کنید. در همین راستا در قسمت‌های قبل به معرفی چند نمونه از خانه‌های معروف سنتی یزد پرداختیم، همچنین چند نمونه از آن‌ها که کاربری اقامتگاه دارند را ذکر کردیم تا شما در طول سفر خود بتوانید از آن‌ها استفاده کنید. قطعا اقامت دریکی از اقامتگاه‌های بوم گردی سنتی این شهر، تبدیل به یکی از تجربه‌های تکرار نشدنی خواهد شد.